درخشان ترین دوره تاریخی شعر آشیقی ، دوره سلطنت شاه اسماعیل صفوی است . توجه شاه اسماعیل صفوی  متخلص به ختائی به گسترش شعر و ادب تركی باعث شد ، شعر آشیقی كه از نظر موسیقی و زبان اصالت بیشتری  داشت ، متداول شود . این اصالت پیامد زبانی ساده ، روشن و در عین حال زیبا و وزنی هجائی است.

اشعار آشیقی و بطور كلی تمام انواع منظوم فولكلور آذربایجان در قالب هجا هستند و همین امر مؤید این است كه قاعده شعری آذربایجان هجا است و نه قواعد عروضی. در اغلب اشعار و تصانیف آشیقی طبیعت زیبای آذربایجان, كوههای بنام, جنگل‌های سرسبز, چمن‌ها و ییلاقها و قشلاقها و رودخانه و حتی شهرها و روستاها با نامشان, مضمون اشعار آشیقها قرار گرفته و توصیف و ستایش می‌گردد. اشعار و ترانه‌های داستانهای آشیقی اكثرا یازده هجائی هستند كه آنها را «قوشما» می‌نامند معمولا در قالب مسمط‌های مربع و گاهی مخمس است و تعداد بندهای آنها 3 یا 5و یا 7 تا است و یا هشت هجائی هستند كه «گرایلی» نامیده می‌شوند كه آن نیز مسمط مربع بوده و 3 یا 5 یا 7 بندی هستند. انواع دیگری نیز از نظر قالب شعری و صنایع بدیعه و غیره وجود دارد مانند استادنامه, تجنیس و قفل بند و غیره

از مهم‌ترین گونه‌هاى شعرى و موسیقائى موسیقى آذربایجانی مى‌توان به قوشما ‌ها، بیاتى یا بایاتى و تجنیس اشاره كرد. 
تعداد مقام‌هاى موسیقى عاشیقى را تا ۹۰ مقام برشمرده‌اند. آفرینندگان این مقامات عمدتاً نامعلوم است و به تعبیرى منتسب به كل مردم آذربایجان مى‌باشد

قوشما به مثابه غزل در شعر و ادبیات مكتوب است . به مصراع هائی كه " قافیه اصلی " در ان آمده است ، " باغاما  " گفته می شود . قوشما بر اساس مضامین خود به سه دسته تقسیم می شود :

الف – گؤزه للمه : كه موضوع آن عشق ، محبت ، احساسات عاطفی و غیره است .

ب - قوچاقلاما : كه موضوع آن جنگ ، شجاعت و قهرمانی است .

ج - آغی : كه مضمون آن عزا ، ماتم و مرگ است

قوشماها از لحاظ فرم و شكل نیز به انواع مختلفی تقسیم می شوند ، مثل " قوشا یاپراق " ، " گوللو " ، " آیاقلی " و غیره .

یك بند از یك نمونه قوشمای " قوشا یاپراق":

ای وطن ، قوینوندا ازلده ن منی

بسله دین ایستكلی آنالار كیمی

قان آغلارام سندن دوشسم ایراغا

آنادان آیریلان بالالار كیمی

آشیق عزیز شهنازی

اینگونه شعر آشیقی بین 3 تا 7 بند است و هر بند از چهار مصرع هشت هجائی تشكیل می شود . قافیه ها و ردیف ها  همانند قوشما است . گرایلی از نظر موسیقی روانترین و رقصانترین وزن و آهنگ را دارد .

" قشم " گلیب زیارته

اجازه وئر ، غریب آغا

قوی یئتیشسین سعادته

اجازه وئر غریب آغا

در این نوع شعر قافیه ها از جناس برخوردارند . تجنیس اوج قابلیت و مهارت و استادی آشیق به شمار می آید . در  این نوع شعر مفاهیمی عمیق در عین حال معما گونه بكار گرفته می شود . در تجنیس آنچه بیشتر مد نظر است آرایه  های ادبی و صنایع لفظی در شعر است . آشیق ها در مقابله و رویاروئی با همدیگر برای به زانو درآوردن حریف بیشتر  به این نوع شعر می پردازند . اساتید ادبیات آشیقی چون " خسته قاسیم " ، "آشیق علعسگر " ، "عاباس توفارقانلی " ، "آشیق قشم " و دیگران  در این نوع شعرهایشان عمق دانسته های علمی ، تاریخی ، ادبی و اجتماعی خود را نشان داده اند . برای آزمودن یك  آشیق كافی است از او شعر تجنیس خواسته شود .

كه بند از یك نمونه شعر تجنیس :

بیر گؤزلین جمالینا ماییلم

نه مدت دیر گؤزل مندن یایینیر

من قوربانام آغ اوزونده او خالا

زنخدانین شعله گاهی یایی نور

استادنامه ها شامل پند و نصیحت ، تشویق به خوبی ، عقل ، كمال و فضایل انسانی است . در این نوع شعر به بی  اعتباری و ناپایداری دنیا ، ماندگاری نام نیك پرداخته می شود و با مثال آوردن پادشاهان و فرمانروایان گذشته چون  قارون ، سلیمان ، اسكندر و غیره مردم به پرهیز از حرص و طمع نسبت به مال دنیا دعوت می شوند . اغلب موضوعات  دینی و عرفانی در این نوع شعر آشیقی انعكاس پیدا می كند . استادنامه ها پیش از آغاز داستان توسط آشیق ها با  ساز و آواز خوانده می شوند و این خود اهمیت این نوع شعر را در نزد آشیق ها معلوم می دارد .

یك بند از یك نمونه شعر استادنامه :

یوز ایل ده اولاسان بیر باغا باغبان

آخیر سرانجامی باغ سنه قالماز

نه جان قالار جسدینین ایچینده

نه ده كی جسدین ساغ سنه قالماز

آشیق‌ها در گذشته در حضور جمع با هم مسابقه می‌داده‌اند و اشعاری موسوم به «دئییشمه» (مناظره) بین آنها رد و بدل می‌شده است كه اغلب متضمن معماهایی بوده كه طرف دیگر باید آن را بگشاید و با همان شعر و قافیه جواب او را بدهد. كسی كه در این مسابقه متوقف شود مجبور است كه ساز خود را تسلیم آشیق دیگر كرده و دست از این هنر بردارد. از جمله اینها مناظرات بین خسته قاسم و لزگی احمد داغستانی می‌باشد كه نشانگر نبوغ و ذكاء و وسعت معلومات و مهارت شاعری هر دو آشیق بوده است.

دئییشمه به نوعی از شعر آشیقی گفته می شود كه به شكل سئوال و جواب یا گفت و گو و مناظره باشد . در این شعر مهارت ، علم و استعداد آشیق ها محك زده می شود .  در این نوع شعر كسی برنده از میدان  خارج می شود كه اوا نسبت به مسائل دینی ، تاریخی ، ادبی ، اجتماعی و مسائل متفرقه آگاهی بیشتری داشته باشد و  بتواند بداهتا معلومات خود را به شكل شعر ، آن هم با ردیف و قافیه و وزن شعر طرف مقابل بیان كند .

یك نمونه از مناظره بین آشیق ها " خسته قاسیم " و " لزگی احمد " :

او كیمدیر كی ، اوتوزوندا جوان دیر

اون بئشینده قوجالانی اؤلودور

او نه دیر كی دیلی آیری ، سؤزو بیر

او هانسی دریادیر ایچی دولودور ؟

اون بئشینده قوجالانی اؤلودور

او قلم دیر ، دیلی آیری ، سؤزو بیر

علم دریاسی هر دریادان دولودور .

هر بند از این نوع شعر 5 مصراع دارد . هر مصرع از شانزده هجا تشكیل می شود . گاه برای اینكه مصرع ها با توجه  به 16 هجائی بودنشان آشیق را خسته نكنند و هنگام خواندن نفس گیر نباشند ، انها را به دو قسمت تقسیم می كنند . بدین ترتیب هر بند دارای 11 مصرع می شود .

ناگهان گؤردو گؤزوم

سن تكی انسانی پری

حوری سن ، ملكه سن

جنتین غیلمانی پری

یارالار مرهمی سن

دردلرین درمانی پری

گؤزل لر سرداری سان

محبوب لار خانی پری

شاه كیمی تخته چیخیب

ائده رسن دیوانی پری .

شعر دیوانی نسبت به انواع دیگر شعر آشیقی از قدمت بیشتری برخوردار است . این نوع شعر در تعداد بندها آزاد  است و هر بند از چهار مصرع 15 هجائی تشكیل می شود . گاه این مصرع ها به علت طوانی بودنشان به دو قسمت  تقسیم می شوند . مصرع های اول ، دوم و چهارم در بند اول هم قافیه و مصرع سوم آزاد است . بند های بعدی مانند "  قوشما " و " گرایلی " است . " دیوانی " نام چند آهنگ موسیقی آشیقی نیز هست .

دلی كؤنول شروع ائیله ابتدا بسم الله

هر ایش گؤرسن اول سؤیله بو دنیاده بسم الله

اوزو بیر دیر ، آدی مین بیر لا شریك و لا مكان

هاردا قالسان گردابده یئتر داده بسم الله

شعری است ساده، روشن، زیبا و شیرین. هر بند از چهار مصرع پنج هجائی (گاه از پنج مصرع چهار هجائی) تشكیل  میشود. مضمون عمده آن تغزلی و لیریك است .

آغاییب گوللم

گؤز یاشین سیللم

قوربان كسیللم

سن بیزه گلسن

در این نوع شعر همچنانكه از نامش پیدا است از حوادث و مسائل روز قیامت و محشر خبر داده می شود. بدكاران به  كیفر و نیكوكاران به پاداش بشارت داده می شوند. آشیق ها در این شعر با كنایه و استعاره مردم را از آتش دوزخ  می ترسانند و با زبان شیوای شعر آنان را به نیكوكاری، انجام فرائض دینی و پرهیز از اعمال زشت دعوت میكنند.

گناهكار بنده نی یاندیراجاق نار

مومنه دایاقدیر حی كردگار

لافتی شأنینده گلدی ذوالفقار

علی نی هامیدان وجیه گؤروبدور

در این نوع شعر ، آشیق از معراج پیامبر صحبت میكند و شرح معراج حضرت محمد را به زبان شعر  بازگو میكند .

امر اولدو جبرئیل وئردی ندانی

بسم الله ذكری ایله اولوندو خطاب

قرائت اولوندو رسول آلاها

معبود گؤروشونه ائیله دی شتاب

آشیق مناف

این نوع شعر به شرح مراحل خلقت و زندگی انسان، دوران كودكی، جوانی و پیری می پردازد.

آتا وجودوندان گلدیم آنایا

آنا بدنینده قان اولدوم دوردوم

آنا جمل اولدو قالدی وداع یا

آشیق واله

علاوه بر انواع گفته شده شعر، شعر آشیقی گونه های مختلفی نیز چون " ترسه حروفات "، " عددی دیوانی "، "كؤلگه سیز "، "قاریندان چیخما " و غیره دارد .

داستانهای آشیقی, تبلوری است از آرزوها و آرمانهای مردم و ملهم از رنج‌ها و شادیهای آنان. این داستان‌ها مانند «كوراوغلی», «اصلی و كرم», «شاه اسماعیل», «شاه عباس و زهره خان», «عاشیق غریب و صنم» و غیره كه از وراء قرنها سینه به سینه نقل و تا به امروز رسیده است